Keymaha Amazon ee Brazil waa meel ka mid ah deegaanka ugu weyn uguna baaxadda badan dunida, sidoo kale waa goob ka buuxda khataro fara badan oo argagax leh. Inta badan keymaha waxaa ku nool xayawaan cabsida gelinaya aadanaha, dhacdooyin naxdin leh ayaa sidoo kale si joogto ah uga dhaca dhulka baaxadda weyn ee keynta, halkaasoo inta badan ay dadka ku dhuumanayaan cabsi joogto ah oo ka dhalanaysa xayawaannada ugaarsada, noocyada sunta leh, iyo dabeecadaha aan la saadaalin karin ee deegaankaas. Qoraalkan waxa uu diiradda saarayaa dhinacyada cabsida leh ee ka jira keynta Amazon, gaar ahaan dhinaca halista xayawaannada dadka cuna, noocyada cudurrada halista ah ee ka dilaaca keynta, iyo dhacdooyin argagax leh oo naxdin geliyay dadka dhex maray keymaha.
Keymaha Amazon waxaa loogu yeeri karaa goob cabsida nafta qofka si joogto ah ay uga jirto, sababo la xiriira xaaladda dabiiciga ah ee deegaankaas oo aan bini’aadamka loogu talagalin inuu ku noolaado. **Cimilada** aadka u qoyan, dhirta aan dhammaadka lahayn, iyo biyaha wasakheysan waxay abuuraan jawi qariib ah oo argagax leh. Meelaha qaarkood ee keymaha waxaa ku nool dad asal ah oo aan waligood la kulmin bulshooyinka kale ee adduunka, waxaana jira khataro fara badan oo bini’aadamka ay wajahayaan haddii ay galaan deegaankaas.
Tusaale ahaan, marka qof uu galo dhulka qaro weyn ee keynta Amazon, waxa uu dareemayaa inuu yahay marti aan la soo dhaweynayn oo dhex maraya gobollo ay ka buuxaan xayawaanno ugaarsada, cayayaanno sun leh, iyo cudurro kala duwan oo aan la aqoonin. Halista ugu weyn ee halkaas ka jirta waxaa ka mid ah bahalada dadka cuna, xayawaannada sunta leh, iyo cudurro dilaaga ah oo aysan daawo lahayn. Waxaa sidoo kale jira sheekooyin argagax leh oo ku saabsan dadka la waayay markii ay galeen keynta Amazon, halkaasoo ay ku dambeysay dhimasho cabsi iyo murugo leh.
**Jaguar-ka (Panthera onca)**, oo ah ugaadhsadaha ugu weyn ee keynta Amazon, waa bahal cabsi gelinaya dadka ka dhex socda keynta. Jaguar-ku waa xayawaan aad u xoog badan, kuna caan baxay inuu si degdeg ah oo argagax leh ku weeraro qofka, isaga oo adeegsanaya ilko weyn oo u suurtagelinaya inuu qofka ka jaro halbowlayaasha muhiimka ah. Xayawaankani wuxuu awood u leeyahay inuu ugaadhsado xayawaanno waaweyn sida bakaylaha duurjoogta, xataa dadka ayuu mararka qaar weeraraa haddii uu dareemo khatar ama baahi.
Waxaa la diiwaan geliyay dhacdooyin dhowr ah oo ku saabsan jaguarro weeraray dadka ku nool agagaarka keynta Amazon. Mid ka mid ah dhacdooyinkii ugu naxdinta badnaa wuxuu ka dhacay gobolka Mato Grosso, halkaasoo nin asaliga ah oo beeraley ahaa uu ku lug go’ay jaguar. Waxay ahayd dhacdo argagax leh, taasoo muujisay sida xayawaankan uu halis ugu yahay dadka.
Embed from Getty Images
**Anaconda-da weyn (Eunectes murinus)** waa bahal kale oo keynta Amazon ku nool, kana mid ah masaska ugu dheer dunida oo dhererkiisu gaari karo ilaa 9 mitir. Anaconda-da waxay leedahay awood ay ku qabsato lo’ waaweyn, lama filaan bayna u weerartaa dadka ku sugan agagaarkeeda. Masaskan cabsida leh wuxuu ku nool yahay meelaha biyaha iyo dooxooyinka ah ee keynta, waxayna caan ku tahay inay dadka ku dhex dhuumato biyaha hoostooda, kadibna si degdeg ah ku weerarto. Dhacdooyinka qaar ayaa sheegaya dad la waayay markii ay galeen goobaha masaskani ku badan yahay, iyadoo dambena la helay meydkooda oo burburay.
Mid ka mid ah dhacdooyinka argagaxa leh ee masaska anaconda-da ayaa dhacay bishii Agoosto 2013, markaasoo shaqaale ka shaqeynayay mashruuc waddo dhisid ah ay si lama filaan ah ula kulmeen anaconda aad u weyn oo isku dayeysa inay weerarto kooxdii shaqaalaha ahayd. Inkastoo qaar ka mid ah shaqaalaha ay ku guuleysteen inay cararaan, haddana waxaa la dilay hal qof oo ay anaconda-du ku maroojisay jirkiisa.
Embed from Getty Images
**Cayayaannada iyo quraanjada wax burburiya** ayaa sidoo kale ka mid ah halista weyn ee keynta Amazon. Cayayaannada halkaas ku nool waxaa ka mid ah **baalashleyaasha sunta leh (bullet ants)** oo leh qaniinyo aad u xanuun badan, loona yaqaan inay sababto xanuun saacado badan soconaya, taasoo dadka qaar ay ku tilmaameen mid la mid ah in toorrey lagu muday jirkaaga. Waxaa kale oo ka mid ah cayayaanka sunta leh **bogaalaha Brazilian-ka** oo dila qofka haddii aysan heli waayin daryeel caafimaad.
Dhacdo argagax leh oo la xiriirta cayayaanka sunta leh ayaa dhacday sannadkii 2015, markaasoo nin sahminaya ah oo reer Yurub ah uu galay dhulka qaro weyn ee keynta, halkaasoo uu si lama filaan ah ugu dhacay qaniinyada quraanjada bullet ants. Qaniinyadii uu qaatay waxay keentay inuu dareemo xanuun daran iyo suuxdin, taasoo ugu dambeyntii sababtay dhimashadiisa maadaama uu ku sugan yahay goob aan daryeel caafimaad laga heli karin.
**Masaska sunta leh** ee keynta Amazon ayaa ah kuwo halis ku haya nolosha dadka iyo xayawaanka kale ee ku nool agagaarkooda. Mid ka mid ah masaska ugu khatarta badan waa **fer-de-lance**, oo ah mas aad u sun leh oo caan ku ah inuu si fudud u dilo bini’aadamka. Masaskan wuxuu leeyahay sunta halista ah oo qofka ku keeni karta dhiig-baxa gudaha, xanuun ba'an, iyo ugu dambeyn dhimasho haddii aan si degdeg ah daryeel caafimaad loo helin.
Sida la ogyahay, masaska iyo cayayaanka sunta leh waxay yihiin kuwa cabsi weyn ku haya dadka ku nool keynta. Dhacdo argagax leh oo la xiriirta masaska sunta leh ayaa la diiwaan geliyay sannadkii 2006, markaasoo nin la socdaalayay goob keyn ah uu si lama filaan ah ugu dhacay qaniinyada mas fer-de-lance ah. Ninkaas waxaa lagu qaaday gurmad degdeg ah, laakiin nasiib darro dhimashadiisu waxay timid ka hor inta aan gaarin isbitaalka ugu dhow, taasoo muujineysa halista degdegga ah ee masaskani leeyahay.
**Mataanaha iyo diiqyada waaweyn** ayaa sidoo kale ah kuwa cabsida leh ee dadka ugaarsada, iyagoo si fudud u weerara dadka iyo xoolaha ku nool agagaarka biyaha. Noocyo badan oo caarado ah ayaa sidoo kale ka jira keynta Amazon, kuwaas oo qaar badan ay dilaayaan kuwa kale ee bini’aadamka.
Cudurro badan ayaa si aan la saadaalin karin uga dilaaca keynta Amazon, kuwaas oo qaar ka mid ah ay yihiin kuwo dilaaga ah oo aan weli daawo loo helin. Mid ka mid ah cudurrada ugu halista badan waa **malaria**, oo ay qaadaan kaneecada halkaas ku nool. Malaria waa cudur sababi kara dhimasho haddii aan si degdeg ah loo daawayn. Sidoo kale waxaa laga yaabaa inaad ku kacdo cuduro aan caan ahayn sida **leishmaniasis**, oo ay keento cayayaanka oo dadka ku dhaliya nabarro daran oo ay ku xanuunaan muddo dheer.
Dhacdo naxdin leh ayaa ka dhacday keynta Amazon sannadkii 2017, markaasoo koox sahmin ah ay la kulmeen cudur ay ku qaadeen qaniinyada kaneecada. Kooxdan waxay ka tirsanaayeen cilmi-baarayaal ku sugnaa keynta Amazon, halkaasoo ay ku qaadeen cudurka malaria, taasoo keentay in qaar ka mid ah kooxdii ay si naxdin leh u geeriyoodaan iyagoo aan helin daryeel caafimaad oo ku filan.
Embed from Getty Images
Cudurrada halista ah ee laga qaado keynta Amazon waxaa sidoo kale ka mid ah **Dengue Fever** iyo **Zika Virus**, oo labaduba ah cudurro ay faafiyaan kaneecada. Cuduradan waxay leeyihiin astaamo ay ka mid yihiin qandho daran, madax xanuun, iyo murqo xanuun, waxayna sababi karaan dhibaatooyin caafimaad oo muddo dheer socon kara. Marka laga yimaado cudurrada ay kaneecadu faafiso, waxaa jira noocyo kale oo cudurro ah oo ka dhasha cayayaannada kale iyo bakteeriyada ku nool deegaanka qoyan ee Amazon. **Leptospirosis**, oo ay sababi karto bakteeriyada ka dhalata saxarada xayawaanka iyo biyaha wasakhaysan, waxay sidoo kale halis ku tahay dadka ku sugan keymaha.
Mid ka mid ah dhacdooyinkii ugu xumaa ee la xiriira cudurrada ayaa ka dhacay 2018, markaasoo koox sahmin ah oo reer Yurub ah ay ku dhex lumiyeen keynta Amazon, iyagoo qaadeen cudurka Dengue Fever. Cudurkan ayaa si xawli ah ugu faafay kooxdan, waxaana dhacday in hal qof uu ku dhintay cudurkaas iyadoo aan la helin wax caawimaad caafimaad ah oo degdeg ah. Tani waxay ahayd dhacdo cabsi leh oo mar kale muujinaysa sida khataraha caafimaad ee ka jira Amazon ay ugu halis yihiin dadka aan ku baran deegaankaas.
Marka laga soo tago khataraha caafimaad iyo xayawaannada halista ah, waxaa jira dhacdooyin badan oo argagax leh oo ku saabsan dad ku dhex lumay keynta Amazon ama si naxdin leh u geeriyooday iyagoo ku sugan deegaankaas. Qaar ka mid ah dhacdooyinkan ayaa noqday sheekooyin la isku gudbiyo oo ku saabsan khataraha ay wajaheen dadkii isku dayay inay sahmiyaan ama ka faa'iidaystaan keyntan weyn.
Mid ka mid ah dhacdooyinkii ugu naxdinta badnaa wuxuu dhacay 1981, markaasoo labo nin oo reer Brazil ah oo ku sugnaa keynta Amazon ay si lama filaan ah u weerareen qaraabad jaguar ah. Labadan nin waxay ku sugnaayeen goob ay sahminayeen dhul cusub oo loogu talagalay beero, laakiin waxaa si lama filaan ah ugu soo booday qaraabad jaguarro ah oo difaacaneysa dhulkeeda. Weerarkan wuxuu ahaa mid si daran u naxariis darnaa, iyadoo mid ka mid ah nimanka lagu dilay halkaas isla goobtii, halka ninka kale uu si mucjiso ah kaga badbaaday dhaawac halis ah oo jaguar-ka ugaarsi ku yeeshay.
Dhacdo kale oo argagax leh ayaa ka dhacday 2019, markii koox shaqaale ah oo ka shaqeynaysay dhul beeraley ah ay la kulmeen mas weyn oo Anaconda ah oo ku sugan meel keyn ah. Masaskan ayaa isku dayay inuu laayo mid ka mid ah shaqaalaha, isagoo ku dul maroojiyay jirkiisa, laakiin nasiib wanaag, shaqaalahan ayaa lagu guuleystay in la badbaadiyo kadib markii kooxdiisa shaqaalaha ah ay masaska ku rideen dab si ay u sii daayaan saaxiibkood. Dhacdadan ayaa noqotay mid si weyn uga hadashay gudaha Brazil, iyadoo dad badan ay ka walwalsan yihiin halista ka dhalan karta xayawaannada waaweyn ee keynta Amazon ku nool.
Dhinaca kale, keynta Amazon waxaa sidoo kale ka jira khataro dabiici ah oo argagax leh, kuwaas oo ka dhasha xaaladda cimilada iyo dabeecadda deegaanka. **Dabaylo xoog leh** iyo **dabaylo duufaan ah** ayaa mararka qaar ku dhufta keynta, taasoo sababta in geedo waaweyn ay dhacaan iyo daadad ka dhasha roobabka xooggan ee halkaas ka da'a. Dad badan oo ku sugan deegaannada u dhow keynta ayaa la kulma khataro ka yimaada xaaladahaas dabiiciga ah, taasoo mararka qaar sababa dhimasho iyo dhaawacyo daran.
Mid ka mid ah dhacdooyinkii ugu halista badnaa ee dabiiciga ah ee ka dhacay keynta Amazon wuxuu dhacay 2017, markaasoo duufaan xoog leh oo watay dabeylo iyo roobab waaweyn ay ku dhufteen qayb ka mid ah keynta. Duufaantan waxay keentay in geedo waaweyn ay ku dhacaan qaar ka mid ah bulshooyinka u dhow keynta, waxaana ku dhintay dhowr qof. Dhacdadan ayaa muujisay in cabsida ka dhalata keynta Amazon aysan ku koobnayn xayawaannada iyo cayayaannada halista ah, balse sidoo kale ay jiraan khataro dabiici ah oo aan la saadaalin karin.
Waxaa sidoo kale mararka qaar ka dhaca keynta **dabka duurjoogta**, gaar ahaan xilliyada qallalan oo roob yar uu ka da'o keynta. Dababkaasi waxay keeni karaan xaalad argagax leh oo ay dadka deegaanku si degdeg ah ugu qaxaan, iyagoo ka cabsi qaba in dabkaasi uu ku fido guryahooda iyo dhulalkooda. Halista dabka duurjoogta waa mid kale oo muujineysa sida deegaanka keynta Amazon uu yahay mid aan la saadaalin karin, oo khataro badan ka jiraan.
Keymaha Amazon waa meel si joogto ah u ah khatar iyo cabsi nafta qofka gelinaya, halkaasoo dad badan ay ku waayeen noloshooda sababo la xiriira xayawaanno halis ah, masiibooyin dabiici ah, iyo cudurro dilaaga ah. Dhacdooyinka argagaxa leh ee laga soo sheego keyntan ayaa muujinaya inay tahay goob aan loogu talogalin in bini’aadamku si fudud ugu noolaado, waxayna u baahan tahay feejignaan dheeri ah iyo faham qoto dheer oo ku saabsan khataraha ka jira.
Mustaqbalka keynta Amazon wuxuu weli yahay mid u muuqda cabsi iyo khatar, waxaana loo baahan yahay in bulshada caalamka ay si taxadar leh u fahmaan halista dhabta ah ee ka jirta meeshaas. Keyntan weyn waxay leedahay muuqaal qurux badan oo dabiici ah, laakiin quruxdaas waxaa hoos qarinaya halisyo badan oo cabsida gelinaya qof walba oo ku sugan deegaankan. Dhacdooyinka naxdinta leh ee ka dhaca keynta waxay sidoo kale ku dhiirrigelinayaan bulshada caalamka inay xushmeeyaan iyo ilaaliyaan deegaanka dabiiciga ah ee Amazon, iyadoo la aqoonsanayo halista iyo muhiimadda uu leeyahay deegaankaas cajiibka ah.
0 Comments